طرحواره درمانی چیست؟
طرحواره درمانی رویکردی درمانی در روانشناسی است که توسط جفری یانگ پایه‌گذاری شده است و برای درمان اختلالات شخصیت و اختلالات مزمنِ روانی، مانند بیمارانی که به سایر درمان‌ها مثل درمان کلاسیک شناختی رفتاری پاسخ نداده‌اند یا بازگشت علایم را دارند به کار می‌رود.
طرحواره هایی که در طرحواره درماني مورد تمرکز درمانگر قرار می گیرند، الگوهای ماندگار و تخریب گری هستند که به طور معمول در اوایل زندگی فرد در او شکل می گیرند. این الگوها شامل افکار و احساسات منفی و ناکارآمدی است که بارها و بارها در زندگی شخص تکرار شده است و مانع از رسیدن فرد به اهداف و خواسته های شخصی او می گردد.
اگرچه طرحواره ها معمولا در اوایل زندگی (در دوران کودکی یا نوجوانی) ایجاد می شوند، اما برخی از آن ها در بزرگسالی نیز شکل می گیرند. طرحواره های منفی وقتی در فرد شکل می گیرند که نیازهای اصلی کودک برآورده نمی شود. درواقع اگر والدین بتوانند کم و بیش نیازهای عاطفی اساسی کودک را به اندازه مناسب تامین کنند، کودک به عنوان یک فرد سالم رشد خواهد کرد. برخی از نیازهای اساسی کودکان شامل موارد زیر است:
- احساس امن بودن
- پیش بینی داشتن یک وضعیت پایدار
- دوست داشته شدن، مراقبت شدن و مورد توجه قرار گرفتن
- پذیرفته شدن و ستایش شدن
- احساس همدلی را تجربه کردن
- راهنمایی و مراقبت شدن
- به نیازهای و احساسات او توجه شدن
برخی از نمونه باورهای طرحواره ای این جملات هستند : “من مهم نیستم”، “من غیر قابل تحمل هستم”، ” من یک فرد شکست خورده هستم”، “مردم به من اهمیت نمی دهند” ، “مردم من را ترک خواهند کرد”، “من هرگز به اندازه کافی خوب نیستم” و …
بر اساس نظریه طرحواره درمانی، در صورتی که یک یا چند تا از پنج نیاز هیجانی اصلی فرد در دوران کودکی به درستی تأمین نشود، طرحواره‌های ناسازگار اولیه در او شکل می‌گیرند. این نیازها عبارتند از:
- دلبستگی ایمن به دیگران (شامل نیاز به امنیت، ثبات، محبت و پذیرش)
- خودگردانی، کفایت و هویت
- آزادی در بیان نیازها و هیجان‌های سالم
- خود انگیختگی و تفریح
- محدودیتهای واقع‌بینانه و خویشتن‌داری
تاکنون ۱۸ طرحواره ناسازگار اولیه شناخته شده است که شرح آنها را می‌توانید در سایتها و کتب مرجع بیابید. این طرحواره‌ها منجر به شکل‌گیری افکار ناکارآمد، تجربه مداوم هیجانات منفی و بروز رفتارهای خودتخریبی در دوران بزرگسالی می‌شوند. مثلاً فردی که دائماً دیگران را تحقیر میکند و قصد استثمار آنها را دارد، احتمالاً دارای طرحوارهٔ استحقاق است یا فردی که در روابطش انتظار خیانت طرف مقابل را دارد، احتمالاً دارای طرحوارهٔ بی‌اعتمادی است.
آموزش طرحواره درمانی به چه صورت انجام می شود؟
آموزش طرحواره درمانی باید نزد یک متخصص آموزش دیده صورت بگیرد. فردی که تجربه کافی در استفاده از این روش را دارد.
از ترکیب ۱۸ طرحواره و ۳ سبک تقابلی، ۵۴ وضعیت Mode)) مختلف ممکن است در زندگی فرد ایجاد شود. یعنی هر فرد که دارای طرحواره‌های ناسازگار اولیه است، احتمالاً یک یا چند تا از این وضعیت‌ها را در زندگی تجربه میکند.
کسانیکه طرحواره خاصی در ذهنشان شکل گرفته است در طول زندگی خودشان مدام کارهایی انجام می دهند که در جهت تایید آن طرحواره باشد.مثلاً فردی که دارای طرحوارهٔ شکست است و سبک مقابله‌ای تسلیم را انتخاب کرده، با دست خود شکستش را در تحصیل، شغل و ازدواج رقم می‌زند و ممکن است این موضوع را به خانواده، جامعه و اطرافیان فرافکنی کند.و آنها را در شکست خود مقصر بداند.
در طرحواره درمانی، روان‌درمانگر ابتدا از طریق آزمون استاندارد به مراجع کمک میکند نسبت به طرحواره‌های ناسازگار اولیهٔ خود آگاه شود. سپس با تلفیقی از تکنیک‌های شناختی، هیجانی و رفتاری به او کمک میکند به تدریج الگوهای ناکارآمد گذشته را رها کند، افکار و رفتارهای کارآمدتری را در پیش بگیرد و احساسات منفی‌اش را بهتر مدیریت کند.
شیوه مواجه شدن با انواع طرحواره ها چیست؟
هر فرد در مواجهه با هر طرحواره یک یا چند تا از سه سبک مقابله‌ای شامل تسلیم، اجتناب و جبران افراطی را انتخاب میکند، و
هنگامی که یک طرحواره (تله) فوران می کند و یا بر اثر وقوع یک حادثه فعال می شود، می تواند ناگهان افکار و احساسات او را تحت تاثیر قرار دهد. در این لحظه ها فرد تمایل دارد احساسات منفی را تجربه کند و افکار ناکارآمدی مطابق آن داشته باشد. در این برهه، فرد برای مقابله با درد ایجاد شده سعی می کند یکی از سبک های مقابله ای زیر را انتخاب کند:
- تسلیم : یعنی پذیرش محض و بدون چون و چرا. فرد تسلیم طرحواره می شود و آن رفتار و احساسی را تجربه می کند که طرحواره (تله) به او دیکته می کند.
- اجتناب : یعنی دوری‌گزینی کامل . فرد به دنبال راهی برای فراراست. یا اجتناب از برخورد با عواقب طرحواره (تله)
- جبران افراطی : یعنی مخالفت و جنگیدن. فرد سعی می کند تا با جبران افراطی خلاف طرحواره (تله) را انجام دهد.
هنگامی که یک طرحواره (تله) در شما فعال می شود، ممکن است شما یک واکنش عاطفی سریع و یا تغییر خلق و خوی ناگهانی داشته باشید. در این صورت وارد یکی از “حالت” های زیر خواهید شد:
- حالت های بچه گانه
- حالت های مقابله ای ناسازگار
- حالت والدین ناسازگار
- حالت سالم بالغانه
طرحواره درماني به فرد کمک می کند بتواند به این الگوهای سرسخت فکری، احساسی ، رفتاری غلبه کند و گزینه های سالم تری را جایگزین او کند. آموزش طرحواره درمانی به شما کمک خواهد کرد تا بتوانید آن ها را شناسایی و از روش های درمان کمک بگیرید.
انواع طرحواره درمانی (تله های زندگی) کدامند؟
برای آموزش طرحواره درمانی، ابتدا باید انواع آن را بشناسیم. به طور معمول 18 مدل از انواع طرحواره درمانی وجود دارند که در 5 دسته کلی قرار می گیرند:
دسته اول : بریدگی و طرد شدگی
انواع طرحواره درمانی موجود در این دسته به شرح زیر است:
- طرحواره محرومیت عاطفی Emotional Deprivation) : )
یکی از انواع طرحواره درمانی، طرحواره محرومیت عاطفی است. در این طرحواره نیازهای عاطفی فرد هرگز توسط دیگران برآورده نمی شود. این نیاز ها در سه دسته اصلی : نیاز به توجه، نزدیکی و عشق قرار می گیرند. فرد نیاز دارد تا شنیده شود و احساسات او درک شود. هم چنین نیاز او به راهنمایی شدن، محافظت شدن و مشورت کردن رفع نشده است.
- طرحواره رها شدگی Abandonment/Instability) : )
در طرحواره رها شدگی فرد تصور می کند که به هرکسی که به او دلبستگی عاطفی دارد را از دست خواهد داد. در واقع او توقع دارد که به هر طریقی روابط نزدیک او به پایان برسد و نزدیکانش او را رها کنند.
- طرحواره عدم اعتماد/سواستفاده Mistrust/Abuse) :)
در این مدل ، فرد انتظار دارد که دیگران به طور عمد از او سوءاستفاده کنند. ممکن است فرد همیشه توقع داشته باشد تا دیگران به او آسیب برسانند، به او خیانت کنند یا به او ضربه بزنند. در این صورت احتمالا رفتار فرد به گونه ای خواهد بود که تمایل دارد اول همیشه حمله کند و یا همیشه در صدد انتقام باشد.
- طرحواره انزوای اجتماعی Social Isolation/Alienation) :)
دراین مدل فرد معتقد است که از دیگران و دنیا جدا شده است، با دیگر اعضای جامعه تفاوت دارد و یا عضو هیچ گروه و جامعه ای نیست.
- طرحواره شرم و نقص Defectiveness/Shame) : )
در این طرحواره، فرد معتقد است که از درون دچار کمبود و نقص است و می ترسد که دیگران در صورت نزدیک شدن به او این موضوع را بفهمند و رابطه را ترک کنند. این احساس ناکافی بودن و ناقص بودن اغلب منجر به بروز احساس شرمندگی در شخص می شود.
دسته دوم : خودگردانی و عملکرد مختل
انواع طرحواره درمانی موجود در این دسته به شرح زیر است:
- طرحواره وابستگی Dependence/Incompetence) : )
در این طرحواره ،فرد احساس می کند که نمی تواند مسئولیت های روزانه خود را به صورت شایسته و مستقل انجام دهد. آن ها اغلب برای تصمیم گیری و یا آغاز یک کار جدید بیش از اندازه به دیگران متکی هستند.
- طرحواره آسیب پذیری در برابر هرگونه آسیب و بیماری Vulnerability to Harm and Illness):)
یکی دیگر از انواع طرحواره درمانی، طرحواره آسیب پذیری است. در این طرحواره فرد همیشه منتظر است تا در آستانه تجربه یک فاجعه بزرگ باشد. این آسیب می تواند در تمام زمینه های مالی، اتفاقات طبیعی، پزشکی، جنایی و … باشد. در نتیجه فرد ممکن است اقدامات احتیاطی بیش از حدی برای محافظت از خود تعبیه کند.
- طرحواره خویشتن تحول نیافته Enmeshment/Undeveloped Self): )
در این نوع از انواع طرحواره ، فرد در رابطه با دیگران بیش از اندازه از لحاظ عاطفی درگیر می شود. این طرحواره بیشتر در رابطه با ارتباط با والدین یا شریک عاطفی فرد دیده می شود. آن ها ممکن است حس کنند هویت فرد به اندازه کافی رشد نیافته است و فرد احساس پوچی و یا فریب دادن را تجربه خواهد کرد.
- طرحواره درماني شکست Failure): )
طی این طرحواره شخص عقیده دارد که در هر زمینه ای مانند شغل، مدرسه، ورزش و هرگونه فعالیت دیگری به خوبی دیگران نیست. ممکن است فرد احساس حماقت، بی کفایتی و یا خنگ بودن داشته باشد. در نتیجه این مدل از انواع طرحواره ، فرد ممکن است برای رسیدن به هدف خود تلاش نکند زیرا معتقد است شکست خواهد خورد.
دسته سوم : محدودیت های مختل
انواع طرحواره درمانی موجود در این دسته به شرح زیر است:
- طرحواره خویشتن داری ناکافی Insufficient Self-Control) : )
در این طرحواره فرد توانایی در راه رسیدن به اهداف خود تحمل هیچ گونه سرخورگی را ندارد و در بیان انگیزه ها و احساسات خود محدودیتی حس نمی کند. در صورتی که این طرحواره در فرد بسیار قوی باشد ممکن است منجر به بروز رفتارهای اعتیار آوری مانند سومصرف مواد مخدر، قمار، خریدکردن افراطی و … شود.
- طرحواره درماني استحقاق Entitlement) : )
در این طرحواره فرد احساس می کند که استحقاق آن را دارد تا هرکاری را بخواهد انجام دهد و هر حرفی که میخواهد فورا به زبان بیاورد. در این مدل از انواع طرحواره ، برای فرد مهم نیست که خواسته او منطقی است یا اینکه ممکن است درخواست او به دیگران آسیبی وارد کند. برای او نیاز دیگران و از عواقب و هزینه های تصمیمات و خواسته هایش اهمیت زیادی ندارد.
دسته چهارم : دیگر جهت مندی
انواع طرحواره درمانی موجود در این دسته به شرح زیر است:
- طرحواره اطاعت :
در این طرحواره فرد معتقد است که برای جلوگیری از بروز عواقب منفی باید اجازه دهد دیگران بر او سلطه داشته باشند. آن ها از ترس اینکه دیگران از آن ها عصبانی نشوند و یا آن ها رد نکنند، از دیگران اطاعت می کنند.
- طرحواره ایثار گری :
این طرحواره مربوط به از خودگذشتگی بیش از اندازه فرد برای کمک به دیگران است. در این طرحواره فرد وقتی به نیازهای خود توجه می کند احساس گناه می کند، بنابراین سعی می کند تا نیازهای دیگران را بر طرف کند. هم چنین ممکن است در این مدل از انواع طرحواره ها ، فرد تنها با کمک کردن به دیگران احساس ارزشمندی یا اعتماد به نفس داشته باشد.
- طرحواره تایید طلبی Approval-Seeking) : )
در این طرحواره، فرد بیش از اندازه برای به دست آوردن تایید دیگران و جلب توجه آنان هزینه پرداخت می کند. این هزینه ممکن است صرف نظر کردن از احساسات و نیازهای واقعی فرد باشد. هم چنین گاهی اوقات فرد، با تاکید بیش از حد بر روی ظاهر و وضعیت خود سعی می کند آن را وسیله ای برای به رسمیت شناختن خود و دریافت تاییدیه از دیگران به کار گیرد.
دسته پنجم : گوش به زنگی بیش از حد و بازدارندگی
انواع طرحواره درمانی موجود در این دسته به شرح زیر است:
- طرحواره مهار/بازداری هیجانی (Emotional Inhibition) :
در این طرحواره فرد معتقد است باید احساسات (مخصوصا عصبانیت) و انگیزه های خود را سرکوب کند. زیرا تصور میکند ابراز احساسات او به دیگران آسیب می رساند یا ممکن است منجر به از بین رفتن عزت نفس، شرمندگی و یا تنها ماندن او شود.
- طرحواره معیارهای سرسختانه (Unrelenting Standards) :
در این طرحواره فرد معتقد است هرکاری کند به اندازه کافی خوب نیست و باید همیشه تلاش خود را بیشتر کند. دلیل این کار تمایل فرد برای برآورده کردن رضایت انتقادهای درونی خود است. در نتیجه ی این طرحواره فرد ممکن است در هنگام کارکردن، سرگرمی و یا بودن در کنار خانواده خود احساس لذت نکند.
- طرحواره منفی گرایی/بدبینی (Negativity/Pessimism) :
الگوی این طرحواره، تمرکز بر روی جوانب منفی زندگی و به حداقل رساندن جنبه های مثبت آن است. در این طرحواره فرد نمی تواتد از اتفاقاتی در زندگی خود رخ می دهد لذت ببرد، زیرا همیشه نگران جزئیات طرحواره درماني است.
- طرحواره تنبیه (Punitiveness) :)
در این طرحواره فرد معتقد است که باید همه را به دلیل انجام اشتباهات شان به شدیدترین شکل ممکن تنبیه کنند. در نتیجه این طرحواره فرد ممکن است بیش از حد از خود و یا دیگران انتقاد کند.
طرحواره درمانی
آموزش طرحواره درمانی به شما کمک خواهد کرد تا بتوانید در شناسایی آن ها مهارت بیشتری به دست آورید. مخصوصا اگر درمانگری هستید که قصد دارید تا با افزایش مهارت خود در این زمینه اطلاعات بیشتری به دست آورید.
طرحواره درمانی از آن جهت که در مقایسه با روانکاوی کلاسیک نسبتاً کوتاهتر و ارزانتر است و از طریق کتاب‌های آموزشی و دوره‌های آزاد کوتاه‌مدت می‌توان مفاهیم آن را فرا گرفت، هم نزد درمانگران و هم نزد مراجعان محبوبیت یافته و در سال‌های اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته است.
معرفی کتاب زندگی خود را دوباره بیافرینید
در صورتی که تمایل دارید در مورد طرحواره درمانی اطلاعات بیشتری کسب کنید می‌توانید کتاب «زندگی خود را دوباره بیافرینید» اثر جفری یانگ و ژانت کلاسکو ترجمه حمیدپور و همکاران از انتشارات ارجمند را تهیه کنید که در آن مفاهیم پایه طرحواره درمانی برای افراد عادی به زبان ساده توضیح داده شده و تمرینهایی نیز در آن آمده است که می‌توان از آن به عنوان مکمل (و نه جایگزین) طرحواره درمانی استفاده کرد.